ارزیابی خودی
- فروغ اندیشه
- مقالات تربیتی

محاسبه یکی از وسایل مهم و اساسی تربیت اسلامی برای اصلاح، تهذیب، رشد و بالندگی نفس میباشد؛ که به وسیلهی آن انسان لغزشها و نافرمانی هایش را مورد ارزیابی قرار داده و سپس به اصلاح آن میپردازد.
محاسبه و بررسی بدین معنا است که انسان نفس خویش را در برابر تمامی حرکات و سکنات مورد بررسی قرار داده تا این که زمان غفلت و معصیت به طول نیانجامد و قلبش دچار قساوت و امراض باطنی نگردد.
ما مشاده میکنیم که بازرگانان در امور دنیوی خویش چگونه داد و ستد خود را به هر از چند گاهی مورد بررسی قرار میدهند که آیا فایده جستهاند و یا خساره نموده اند.
پس مسلمان زیرک و آگاه کسی است که نفس خود را در دنیا مورد بررسی قرار میدهد و به اصل سرمایهی عمر خویش نظری انداخته و مورد ارزیابی قرار میدهد که آیا سود جسته و یا زیان نموده است؛ تا برایش زیادت کارهای شایسته و نقصان کارهای بایسته معلوم شود. زیرا که اصل سرمایه در زندگی مسلمان فرایض است و نوافل و فضایل بهره و فایدهی عمر است و خسران همانا گناهان و معاصی است و صبح و تا به شب موسم تجارت زندگی وی میباشد.
چگونگی ارزیابی:
ارزیابی به دو گونه صورت میپذیرد یکی ارزیابی قبل از انجام اعمال است که آن را بایستی بعد از ادای نماز صبح انجام داد و دیگری بعد از انجام امور و مسؤولیت یومیه است که آن باید در اخیر روز انجام پذیرد.
امام محمد غزالی رحمه الله در کتاب اربعین خود در مورد محاسبهی نوع اول چنین مینگارد:
« بدان که هیچ چیز جز محبت دنیا و غفلت از خدا و روز آخرت انسان را از راه راست منحرف نمیکند و بکوش که هر روز یک ساعت بعد از نماز صبح که وقت صفا و پاکی ذهن است، قلبت را از هر چیزی خالی کنی و فقط به حال خود بیندیشی و در آغاز و انجامت دقت کنی و به حساب خویش رسیدگی نمایی و نفس خود را مخاطب قرار داده، به او بگویی: ای نفس، من بازرگانی مسافرم سودم سعادت ابدی و دیدار خدا و ضررم شقاوت و بدبختی همیشگی است و سرمایهی این تجارت عمر من است که هر نفسی از آن گوهری نفیس و گنجی گرانبها است زیرا به وسیلهی آن سعادت جاودانی به دست میآید که بزرگترین و گرانبها ترین گنجها میباشد و وقتی که عمر به پایان برسد، تجارت نیز تمام میشود و امکان دارد که نومیدی جا نشین آن گردد. به خودت بگو که امروز، روز جدیدی است که خداوند در آن به من مهلت داده است، در حالی که اگر به زندگیم خاتمه میداد، آرزو میکردم که مرا به دنیا بر گرداند تا عملی نیکو را انجام دهم و ذخیرهای را برای آخرت مهیا کنم. پس ای نفس، خیال کن که مردهای و ترا بر گردانیده اند و فقط یک روز در دنیا میمانی، در این یک روز طوری بهره برداری کن، که سود کافی ببری و تاسف به دلت راه نیابد و بیندیش که اگر فردا مهلت نداشته باشی، امروز را بیهوده از دست ندهی و اگر خداوند به تو مهلت دهد و تا فردا زنده بمانی، همین اندیشه را داشته باش و زنهار فریب نخوری و به امید عفو خدا کاهلی نکنی زیرا ممکن است که این تصور حقیقت پیدا نکند و حسرت و ندامت شودی ندهد.» ( کتاب الاربعین، امام محمد غزالی، ص: 285- 286)

و نوع دیگر ارزیابی است که مسلمان لازم است تا در اخیر روز ساعتی از وقت خود را جهت ارزیابی نفس خویش قرار دهد و خود را در برابر تمامی کارهایش که به طول روز انجام داده است محاسبه نماید. نفس خود را در برابر عبادات روزانه که آیا انجام داده است یا نه و زبانش را در برابر سخنهای لغو و بیهوده و سرانجام تک تک از اعضای وجود خود را مورد ارزیابی قرار دهد.
از جانب دیگر محاسبه یک ادب قرآنی است که الله تعالی در آیات متعددی بدان اشاره نموده است؛ که ذکر همه آن در این مقال به درازا میانجامد لذا به ذکر چند نمونهی از آن اکتفا مینماییم.
الله متعال میفرماید: ( و نضع الموازین القسط لیوم القیامه فلا تظلم نفس شیئاً و ان کان مثقال … و کفی بنا حاسبین الانبیاء : 67)
و میفرماید: ( و وضع الکتاب فتری المجرمین ……. و لایظلم ربک احدا، الکهف :49)
و در جای دیگری میفرماید: ( یومئذٍ یصدر الناس اشتاتاً لیروا …. شراً یره ، الزلزله› 7-8)
« ارباب معرفت و اصحاب بصیرت از اهل تقوا و عبادت به خوبی میدانند که خداوند متعال بر آنان شاهد، حاضر، مسلط و ناظر است و به حساب کشیده میشوند و به اندازهی ذرهای از گناه و احسان در میزان خوانده میشود و یقین دارند جز با مراعات حساب دقیق و مراقبت و مواظبت و بازجویی از نفس در تمام حرکات و سکنات و لحظات عمر، نجات از این خطرات جدی امکان پذیر نیست. هر کس که نفس خود را محاسبه و محاکمه کند قبل از این که به حساب کشیده شود در روز آخرت حسابش سهل و ساده خواهد بود، جواب سؤالها را آماده میسازد و در منزل و مقام خوبی قرار میگیرد. متقابلاً کسی که نفس را رها کند، آن را به محاسبه نکشد، اندوه و حسرتش طولانی میگردد و د رعرصههای آخرت در ماندگی هایش به درازا میکشد. گناهانش او را به سوی بدبختی و غضب الهی سوق میدهند، وقتی خداوند متعال این حقیقت را بیان فرمود این بزرگواران دانستند، جز به وسیلهی اطاعت پروردگار رهایی از این خطرات امکان ندارد». ( برگزیدهی احیاء علوم الدین، ص: 322-323)
نمونههای از زندگی گذشتگان نیکوکار ما در مورد محاسبه:
- حضرت عمر رضی الله عنه میفرماید: بنده از جملهی پرهیزگاران واقعی محسوب نمیشود تا هنگامی که نفس خود را از شریک مال دنیایی خود سختر محاسبه ننماید. و هنگامی که شب میشد پایش را با شلاق میزد و با خود میگفت: امروز چه کاری انجام دادی؟
- احنف بن قیس، شب از چراغ جدا نمیشد و انگشتان خود را به آتش آن نگاه میداشت و به نفس خود میگفت: به چه دلیل فلان و فلان روز چنین و چنان کار ناپسندی انجام دادی؟
- ابن عمر رضی الله عنه هر گاه نمازی را با جماعت از دست میداد آن شب را به عبادت و تهجد زنده میداشت، روزی نماز مفرب را به اندازهی به تأخیر انداخت که دو ستاره در آسمان دیده شدند، به خاطر تأخیر آن از وقتی که ثوابش بیشتر است، دو برده را آزاد ساخت.
بنابر این بر هر انسان با فهمی که به خداوند متعال و روز آخرت ایمان دارد، لازم است که از محاسبهی نفس خود غفلت نورزیده و حرکات و سکنات آن را تحت کنترول قرار دهد و از هر خطرهای که در آن میگذرد و در هر قدمی که بر میدارد بازپرسی کند، چرا که هر لحظه از لحظات عمر، گهر گرانبهایی است که هیچ چیز ارزش آن را ندارد و میتوان با هر یک از آنها گنجی از گنجهای عظیم بهشت را به دست آورد که نعمت های آنها هرگز پایان پذیر نیست؛ اگر کسی از این امر سترگ غفلت ورزد و به وسیلهی آن لجام نفس را مهار نکند، سرانجام به پرتگاههای نابودی نزول خواهد کرد و از سعادت دنیا و آخرت بیبهره خواهد گشت.
نویسنده: نعمت الله “سبحانی”
