ارزیابی خودی

محاسبه یکی از وسایل مهم و اساسی تربیت اسلامی برای اصلاح، تهذیب، رشد و بالندگی نفس می‌‌باشد؛ که به وسیله‌ی آن انسان لغزش‌ها و نافرمانی هایش را مورد ارزیابی قرار داده و سپس به اصلاح آن می‌پردازد.

محاسبه و بررسی بدین معنا است که انسان نفس خویش را در برابر تمامی حرکات و سکنات مورد بررسی قرار داده تا این که زمان غفلت و معصیت به طول نیانجامد و قلبش دچار قساوت و امراض باطنی نگردد.

ما مشاده می‌کنیم که بازرگانان در امور دنیوی خویش چگونه داد و ستد خود را به هر از چند گاهی مورد بررسی قرار می‌دهند که آیا فایده جسته‌اند و یا خساره نموده اند.

پس مسلمان زیرک و آگاه کسی است که نفس خود را در دنیا مورد بررسی قرار می‌دهد و به اصل سرمایه‌ی عمر خویش نظری انداخته و مورد ارزیابی قرار می‌دهد که آیا سود جسته و یا زیان نموده است؛ تا برایش زیادت کارهای شایسته و نقصان کارهای بایسته معلوم شود. زیرا که اصل سرمایه در زندگی مسلمان فرایض است و نوافل و فضایل بهره‌ و فایده‌ی عمر است و خسران همانا گناهان و معاصی است و صبح و تا به شب موسم تجارت زندگی وی می‌باشد.

چگونگی ارزیابی:

ارزیابی به دو گونه صورت می‌پذیرد یکی ارزیابی قبل از انجام اعمال است که آن را بایستی بعد از ادای نماز صبح انجام داد و دیگری بعد از انجام امور و مسؤولیت یومیه است که آن باید در اخیر روز انجام پذیرد.

امام محمد غزالی رحمه الله در کتاب اربعین خود در مورد محاسبه‌ی نوع اول چنین می‌نگارد:

« بدان که هیچ چیز جز محبت دنیا و غفلت از خدا و روز آخرت انسان را از راه راست منحرف نمی‌کند و بکوش که هر روز یک ساعت بعد از نماز صبح که وقت صفا و پاکی ذهن است، قلبت را از هر چیزی خالی کنی و فقط به حال خود بیندیشی و در آغاز و انجامت دقت کنی و به حساب خویش رسیدگی نمایی و نفس خود را مخاطب قرار داده، به او بگویی: ای نفس، من بازرگانی مسافرم سودم سعادت ابدی و دیدار خدا و ضررم شقاوت و بدبختی همیشگی است و سرمایه‌ی این تجارت عمر من است که هر نفسی از آن گوهری نفیس و گنجی گرانبها است زیرا به وسیله‌ی آن سعادت جاودانی به دست می‌آید که بزرگترین و گرانبها ترین گنجها می‌باشد و وقتی که عمر به پایان برسد، تجارت نیز تمام می‌شود و امکان دارد که نومیدی جا نشین آن گردد. به خودت بگو که امروز، روز جدیدی است که خداوند در آن به من مهلت داده است، در حالی که اگر به زندگیم خاتمه می‌داد، آرزو می‌کردم که مرا به دنیا بر گرداند تا عملی نیکو را انجام دهم و ذخیره‌ای را برای آخرت مهیا کنم. پس ای نفس، خیال کن که مرده‌ای و ترا بر گردانیده اند و فقط یک روز در دنیا می‌مانی، در این یک روز طوری بهره برداری کن، که سود کافی ببری و تاسف به دلت راه نیابد و بیندیش که اگر فردا مهلت نداشته باشی، امروز را بیهوده  از دست ندهی و اگر خداوند به تو مهلت دهد و تا فردا زنده بمانی، همین اندیشه را داشته باش و زنهار فریب نخوری و به امید عفو خدا کاهلی نکنی زیرا ممکن است که این تصور حقیقت پیدا نکند و حسرت و ندامت شودی ندهد.» ( کتاب الاربعین، امام محمد غزالی، ص: 285- 286)