بررسی نظریۀ امنیتی اسلام و مقایسه آن با نظریه‌های روابط بین‌الملل (رئالیستی، لیبرالی، و سازه‌انگاری)
تهیه و ترتیب: سیدآقا حفیظی
1. مقدمه:
امنیت از نیازهای فطری انسان است و تأمین آن همواره یکی از دغدغه‌های اصلی بشر، به‌ویژه در عصر جهانی‌شده و پرآشوب کنونی بوده است. در این مقاله تلاش می‌شود تا نشان داده شود که نظریه امنیتی اسلام می‌تواند به شکلی جامع‌تر نسبت به سایر نظریه‌ها، معمای امنیت را در نظام بین‌الملل تبیین کند.
2. نظریه‌های روابط بین‌الملل درباره امنیت:
رئالیسم: دولت‌ها کنشگران اصلی‌اند، امنیت را در قدرت نظامی می‌بینند، به آنارشی در نظام جهانی معتقدند، و امنیت ملی را محور قرار می‌دهند. این رویکرد، امنیت را محدود و تقلیل‌گرا می‌بیند.
لیبرالیسم: بر همکاری میان دولت‌ها، نقش نهادهای بین‌المللی و مشارکت مردمی تأکید دارد. امنیت را از طریق حقوق بشر، دیپلماسی و رژیم‌های بین‌المللی دنبال می‌کند و به ساختار دسته‌جمعی امنیت باور دارد.
سازه‌انگاری: بر نقش عوامل غیرمادی مانند هویت، ارزش‌ها، و هنجارها تأکید دارد. امنیت مفهومی اجتماعی و ذهنی است که در چارچوب اجتماع معنا می‌یابد. امنیت یکسان و مشترک ممکن نیست؛ آنچه برای یک جامعه امنیت است، ممکن است برای دیگری تهدید باشد.
3. نظریه امنیتی اسلام:
نقطه تمایز آن در محور قرار دادن انسان و توجه به فطرت انسانی است. برخلاف دیدگاه‌های مادی‌گرایانه، اسلام امنیت را پدیده‌ای چندبعدی (فردی، اجتماعی، جهانی، مادی و معنوی) می‌داند. این نظریه تلاش می‌کند میان انسان، جامعه و نظام جهانی پیوندی ارگانیک برقرار کند و امنیت را در راستای تعالی و رشد انسان معنا نماید.
4. نتیجه‌گیری:
رویکردهای موجود در روابط بین‌الملل، هر یک تنها بخشی از امنیت را پوشش می‌دهند. اما نظریه اسلامی امنیت، با نگاهی فراگیر و انسان‌محور، ظرفیت حل معمای امنیت در نظام جهانی را داراست و می‌تواند پایه‌گذار نظمی عادلانه‌تر و باثبات‌تر باشد.
«امنیت از دیدگاه اسلام»
۱. مفهوم امنیت در آغاز خلقت و در قرآن
امنیت، یکی از اساسی‌ترین نیازهای بشر از ابتدای خلقت است. قرآن کریم نشان می‌دهد که نخستین تجربهٔ آدم و حوا در بهشت، تجربه‌ای همراه با امنیت، آرامش، و بدون ترس و خطر بود:
> وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ…
(سوره بقره، آیه ۳۵)
در این آیه، خداوند به حضرت آدم و همسرش فرمان می‌دهد که در بهشت ساکن شوند، جایی که گرسنگی، تشنگی، برهنگی یا خطر وجود ندارد. این تصویر، مفهوم اولیهٔ امنیت را در ذهن بشر پایه‌ریزی می‌کند.
☆ میان انسانها اعتماد و امنیت ایجاد می کند: «الکاظمین الغیظ والعافین عن الناس والله یحب المحسنین؛ همانان که در فراخی و تنگی اتفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از مردم در می گذرند و خداوند تکوکاران را دوست دارده (آل عمران (۳)، آیه ۱۳۴) و … فاصفح الصفح الجمیله پس از آنان با گذشتی نیکو در گذره ( حجر (۱۵)، آیه (۸۵
☆منع کردن از عیب جوی، استهزا، دروغ و غیبت
۲. ابعاد مختلف امنیت در اسلام
اسلام، امنیت را به ابعاد مختلفی تقسیم می‌کند:
الف) امنیت فردی
اسلام ارزش بالایی برای جان، مال، و آبروی فرد قائل است. پیامبر اسلام (ص) فرمود:
> حرمه دم المسلم أعظم عند الله من حرمه الکعبه
(حرمت جان مسلمان نزد خداوند از حرمت کعبه بالاتر است)
قرآن کریم قتل نفس بی‌گناه را برابر با قتل همه انسانها می‌داند:
> مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ… فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا
(سوره مائده، آیه ۳۲)
ب) امنیت اجتماعی
اسلام، اجتماع را بر پایهٔ همکاری، صلح، و عدالت بنا می‌گذارد. امر به معروف و نهی از منکر برای حفظ سلامت جامعه تشریع شده‌اند:
> کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ…
(سوره آل‌عمران، آیه ۱۱۰)
ج) امنیت فرهنگی
اسلام فرهنگ را به‌عنوان زیربنای هویت انسان در نظر می‌گیرد. دعوت به علم، اندیشه، اخلاق، و معنویت برای ایجاد جامعه‌ای فرهنگی و امن، از اصول مهم اسلام است.
د) امنیت سیاسی و اقتصادی
قرآن بر ضرورت عدالت، مشورت، و نفی فساد در حکومت تأکید دارد. همچنین رباخواری، احتکار، و تبعیض اقتصادی را محکوم می‌کند.
اسلام و صلح
اسلام، دین صلح است و واژهٔ «اسلام» خود برگرفته از «سِلم» به‌معنای صلح است. قرآن کریم، صلح را مطلوب‌تر از جنگ معرفی می‌کند:
> وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا
(سوره انفال، آیه ۶۱
در سیرهٔ پیامبر نیز مشاهده می‌کنیم که در اکثر موارد، ابتدا دعوت به صلح انجام می‌داد و جنگ را آخرین راه می‌دانست.
۴. جهاد در اسلام و ارتباط آن با امنیت
جهاد، در اسلام به معنای مبارزه در راه خداست، که می‌تواند هم نظامی و هم غیرنظامی باشد (مثل جهاد علمی، فرهنگی، اقتصادی). جهاد نظامی فقط زمانی تجویز می‌شود که:
دفاع از دین، جان، مال و سرزمین ضرورت پیدا کند.
☆دشمن تجاوزگر باشد.
☆امکان صلح وجود نداشته باشد.
حتی در جهاد نیز رعایت عدالت، حفظ حقوق اسیران و جلوگیری از قتل غیرنظامیان واجب است.
۵. امنیت ملی و سیاست اسلامی
در نگاه اسلام، امنیت ملی باید بر پایهٔ ایمان، عدالت، وحدت، و مقابله با فساد و ظلم استوار باشد. حکومت اسلامی مسئول تأمین امنیت شهروندان در تمام ابعاد است. حضرت علی (ع) به مالک اشتر تأکید می‌کند که با عدالت رفتار کند و امنیت جان و مال مردم را تأمین کند.
۶. نقش قرآن در حفظ صلح جهانی
قرآن کتاب هدایت برای همه انسان‌هاست و با دعوت به توحید، عدالت، و پرهیز از ظلم، پایه‌های صلح جهانی را مستحکم می‌سازد. این کتاب الهی، همه ملت‌ها را به شناخت متقابل، همکاری، و پرهیز از دشمنی فرا می‌خواند:
> یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى… لِتَعَارَفُوا)
۲-۲- اصول نظریه امنیتی اسلام
۱. فراخوانی به برقراری عدالت
در قرآن و روایات اسلامی، عدالت به عنوان یکی از اصول بنیادی در تأمین امنیت معرفی شده است. خداوند متعال عدالت را به‌عنوان اصل بنیادین خلقت معرفی کرده است و از این رو، هستی بر اساس عدالت شکل گرفته است. قرآن کریم می‌فرماید:
آیه ۱۱۵ سوره انعام: «وَتَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلًا»،
و کلمات پروردگارت به صدق و عدل تمام شد.
در نگاه قرآنی، عدالت نه‌تنها یک مفهوم انتزاعی است بلکه ریشه در هستی و فطرت انسانی دارد و تمامی ابعاد عالم را در بر می‌گیرد. خداوند متعال در آیه ۲۵ سوره حدید می‌فرماید:
آیه ۲۵ سوره حدید:
«لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»،
تا مردم به عدالت قیام کنند.
همچنین در قرآن آمده است که:
آیه ۹۰ سوره نحل:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنْ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ»،
بی‌گمان خداوند به عدل و احسان، و دادن به خویشاوندان دستور می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و ظلم نهی می‌کند.
قرآن کریم تأکید دارد که جنگ و جهاد برای تحمیل عقیده و وادار کردن غیرمسلمانان به پذیرش اسلام نیست، بلکه دعوت به اسلام با حکمت و موعظه حسنه انجام می‌شود:
آیه ۱۲۵ سوره نحل:
«ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»،
با حکمت و اندرز نیکو مردم را به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به بهترین شیوه مجادله کن.
۲. احترام به همه انسانها و تضمین آزادی‌های دینی
اسلام احترام به حقوق بشر و آزادی‌های دینی را تضمین کرده است. قرآن در مورد برابری انسانها چنین می‌فرماید:
آیه ۱۳ سوره حجرات:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ»،
ای مردم! ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را به ملت‌ها و قبیله‌ها تقسیم کردیم تا یکدیگر را بشناسید. در حقیقت گرامی‌ترین شما نزد خدا، پرهیزگارترین شماست.
اسلام به اندیشه و آزادی عقیده احترام می‌گذارد و هیچ‌کس را به پذیرش عقیده خاصی مجبور نمی‌کند:
آیه ۲۵۶ سوره بقره:
«لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»،
در دین هیچ‌گونه اکراهی نیست، راه از بیراهه روشن شده است.
۳. حق حیات
اسلام به حفظ جان انسانها بسیار اهمیت می‌دهد. قرآن در این زمینه می‌فرماید:
آیه ۳۲ سوره مائده:
«مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَن أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا»،
هر کس که انسانی را جز به قصاص قتل یا فساد در زمین بکشد، گویی همه مردم را کشته است و هر کس که انسانی را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است.
۴. حق آزادی عقیده و انتخاب شغل
اسلام آزادی اندیشه، دین و شغل را تضمین کرده است. قرآن می‌فرماید:
آیه ۲۵۶ سوره بقره:
«لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ»،
در دین هیچ‌گونه اکراهی نیست، راه از بیراهه روشن شده است.
۵. حق رأی و آزادی بیان
اسلام بر آزادی بیان تأکید دارد و مردم را به اظهار نظر آزادانه دعوت می‌کند. قرآن می‌فرماید:
آیه ۱۸ سوره زمر:
«الَّذِینَ یَسْمَعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»،
آنان که سخن را می‌شنوند و از بهترین آن پیروی می‌کنند.
۶. حق صیانت از اموال
اسلام به حفظ مال و دارایی افراد احترام می‌گذارد. قرآن در این زمینه می‌فرماید:
آیه ۲۹ سوره نساء:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ»،
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به ناروا نخورید.
۷. حق مسکن و سرپناه
اسلام به حق سکونت و آزادی حرکت انسانها تأکید دارد. قرآن می‌فرماید:
آیه ۱۳ سوره نحل:
«وَجَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبَالِ أَکْنَانًا»،
و برای شما از کوه‌ها پناهگاه‌هایی قرار داد.
حتما، در اینجا یک نتیجه‌گیری مختصر از مقاله «امنیت از منظر اسلام» آورده شده است:
نتیجه‌گیری مختصر مقاله «امنیت از منظر اسلام»
اسلام امنیت را به‌عنوان یک مفهوم جامع در نظر می‌گیرد که شامل ابعاد فیزیکی، روانی، معنوی و اجتماعی است. برای دستیابی به امنیت، اصولی مانند عدالت، صداقت، آزادی دینی، اخلاق نیکو و برابری انسانها در جامعه ضروری است. آیات قرآن و روایات پیامبر (ص) بر این اصول تأکید دارند و آن‌ها را به‌عنوان عوامل اصلی در برقراری امنیت اجتماعی معرفی می‌کنند.
در نهایت، امنیت واقعی زمانی محقق می‌شود که همه این اصول در جامعه به‌درستی رعایت شوند، تا افراد در آرامش و عدالت قرار داشته باشند.
