روز جهانی زبان ضاد

18 دسامبر هر سال در تقویم سازمان ملل روز جهانی زبان عربی نامیده شده است. زبان عربی این جایگاه را از 18 دسامبر 1973 پس از آن کسب کرد که به دنبال تلاش پیگیر عربستان و مراکش، مجمع عمومی سازمان ملل با تصویب قطعنامه 3190 زبان عربی را به عنوان یک زبان رسمی و کاری در سازمان ملل متحد به رسمیت شناخت.

نام دیگر زبان عربی زبان «ضاد» است که امروز یکی از شش زبان رسمی جهان است. هم اکنون اسناد و مدارک سازمان ملل به این زبان هم ترجمه می‌شود.

جالب اینجاست که از ۶ زبان رسمی سازمان ملل ۴ زبان آن (انگلیسی، فرانسوی، روسی و چینی) متعلق به پنج قدرت جهانی (آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین) است که دارای کرسی دایم در شورای امنیت می‌باشند، اما در این میان زبان عربی و اسپانیایی توانسته‌اند همپای زبان‌های رسمی آن پنج قدرت به زبان رسمی بین‌المللی تبدیل شوند.

امروز در جهان بیش از ۵۵۰ میلیون نفر به زبان عربی سخن می‌گویند که عربی زبان مادری حدود ۳۰۰ میلیون نفر از آن‌هاست و زبان دوم ۲۵۰ میلیون نفر دیگر است. زبان عربی از لحاظ جمعیت ناطقان به آن چهارمین زبان دنیاست.

اما زبان عربی با داشتن ۱۲ میلیون و ۳۰۲ هزار و ۹۱۲ واژه بدون تکرار از لحاظ تعداد واژگان صدرنشین زبان‌های جهان است که زبان انگلیسی با ۶۰۰ هزار واژه در مقام دوم و زبان فرانسوی با ۱۵۰ هزار واژه در جایگاه سوم قرار دارد.

ارنست رنان خاورشناس، زبان‌شناس و فیلسوف فرانسوی که آرای جنجالی وی درباره اسلام و بلاد اسلامی و مناظرات روزنامه‌ای او با سیدجمال معروف است، درباره زبان عربی می‌گوید: «زبان عربی یکباره و ناگهان در اوج کمال و زیبایی رخ نمود. این شگفت‌ترین حادثه(زبانی) تاریخ بشریت است. نه کودکی دارد و نه سالخوردگی.»

واقعیت این است که آشنایان به این زبان خوب می‌دانند که از چه توان و قدرت زایش، انعطاف و سازگاری شگفت‌آوری برخوردار است و این هم به دلیل قواعد و قوانین زبانی موجود در آن است. ابواب زبان عربی(ثلاثی مجرد و مزید و…) در واقع کارخانه تولید و پردازش واژگان به شمار می‌رود.

اما چرا به زبان عربی زبان ضاد هم گفته می‌شود؟ چون هم در اصل تنها زبانی است که حرف ضاد دارد و هم تلفظ آن برای غیر عرب‌ها بسیار دشوار است. سیبویه پدر ایرانی نحو عربی به تفصیل به آن پرداخته است.

حرف “ضاد” با گسترش اسلام در جوامع غیر عرب به دردسرسازترین حرف عربی تبدیل شد. نومسلمانان قادر به تلفظ صحیح آن نبودند و هنوز هم حتی برخی مردمان عرب در آفریقا با آن مشکل دارند. از همان زمان با “ظاء” اشتباه گرفته می‌شد؛ چون مخرج دهانی هر دو بسیار نزدیک است. حتی در شامات هم برخی “ضاد” را “دال” تلفظ می‌کنند.

صاحب بن عباد کاتب و وزیر دولت آل بویه کتاب «الفرق بین الضاد و الظاء» را ناظر به مشکلات ایرانیان در تلفظ ضاد نگاشته است.

از همان سده‌های نخست اسلامی پای این حرف به مباحث فقهی هم باز شد و فقهای مسلمان فتاوی “ضادی” دادند و هنوز هم بحثی فقهی در برخی جوامع مسلمان است. علت این اهتمام هم وجود این حرف در سوره حمد است که امر وجوبی در فقه اسلامی بر قرائت آن در نمازهای پنجگانه وجود دارد. این حرف در دو واژه “المغضوب” و”الضالین” در این سوره وجود دارد که اگر به شکل صحیح تلفظ نشوند، معنای مطلوب را افاده نمی‌کند.