به‌سوی خودکفایی
نویسنده: محمد موسی «صفری»
مدخل بحث
خودکفایی یا عدم نیاز به منابع و دست‌آوردهای دیگران که در آن نقطۀ اکراه و اجبار در پذیریش کمک‌ها و حمایت‌های بیرونی برای بقاء و ادامه فعالیت‌ها نیازی نباشد، زیرا خودکفایی و بالادستی از دیگران همان خودمختاری و قدرت‌نمایی‌های شخصی و جمعی است که فرد و جامعه را بسوی شگوفایی و پیشرفت‌های مادی و معنوی رهنمود می‌سازد، لزوما می‌توان گفت که خودکفایی یعنی دستیابی و رسیدن به خواسته‌ها و نیازها که بتوان خود، آن را حل نمود و یا هم خودکفا بودن بدین معنا که من نیازهای فیزیکی، روانی و اجتماعی خودم را فقط خودم با خودم می‌توانم حل کنم و هیچ وقت برای رفع این نیازها به شخص دیگری احتیاج ندارم.(1)
چنانکه واژه و مفهوم خودکفایی در صدر اسلام در میان اصحاب و یاران پیامبر ( صلی الله علیه وسلم ) به معنای و اقعی‌اش زمزمه شده و جزیی از مکلفیت‌های آنها بحساب می‌آمد، که برای رسیدن و دستیابی به آن از مشاوره‌ها و هدایت‌های دوستان خود استفاده می‌نمودند. در ادامۀ این مقال؛ خودکفایی را از منظر دین و کارکردهای پیامبر و اصحاب ایشان در زمینه به بررسی خواهیم گرفت. بناءً منصفانه نیست که خودکفایی را تنها به مسایل اقتصادی و مالی خلاصه نمود؛ بلکه می‌توان در ابعاد مختلف همچون داشته‌های مادی و اقتصادی، نظامی و سیاسی، علمی و ثقافتی، طبی و روانی و غیره تعریف نمود، برای رسیدن به خودکفایی به مفهوم کلی راه‌ها و روش‌های مختلف را ذکر نموده و به توضیح این امر خواهیم پرداخت که چگونه خود و جامعه را به یک کشور خودکفا، مستقل و بدون دخالت غول‌های اقتصادی و نظامی تبدیل نماییم.
چرا ما باید خودکفا باشیم؟
اگر به این چنین پرسش‌ها یک سده قبل پاسخ مناسب اراِئه می‌کردیم، این امر را یک مشکل بزرگ و جدی تلقی می‌نمودیم و برای حل آن همه وارد عمل می‌شدیم، اگر امروز مداخلۀ بیگانه‌گان گریبان ما نمی‌بود و برای استخراج معادن و نفت و گاز ما قدرت‌های نظامی و اقتصادی منطقه و جهان به مسابقه نمی‌پرداختند، اگر ما قوی و منسجم می‌بودیم مادر بمب‌ها در کشور ما استعمال نمی‌شد، اگر ما در پیشبرد امور داخلی و زعامت مان وحدت و همدلی می‌داشتیم، جان فوربز جانکری و مایکل ریچارد پمپو برای حل منازعۀ ما به تطبیق پلان‌های شیطانی خود نمی‌پرداختند، اگر ما وارد میدان تخصص و تعهد می‌شدیم؛ امروز در جملۀ جهان سوم بشریت قرار نمی‌گرفتیم.
می‌توان گفت که «خودکفایی» شاهرگ حیاتی ملت‌ها بوده و لازم است که برای دستیابی و رسیدن به آن تلاش‌های شبانه‌روزی با عرضۀ خدمات بهتر در راستای تولید کارا و بهبود فعالیت‌های اقتصادی، توجه به افزایش میزان تعهد و تخصص در بخش‌های مربوطه، ایجاد فضای مناسب برای ادامه فعالیت‌ها، توجه و پیشتبانی مالی از فعالیت‌ها و کارکردهای شرکت‌های تولیدی و خدماتی در کشور، تشویق و تأمین امنیت سرمایه‌گزاران برای ماندن در کشور و گسترش فعالیت‌های سرمایه‌گزاری داخلی در بخش‌های مختلف، ایجاد فضای مناسب برای جلب سرمایه‌های خارجی و ده‌ها فکتور دیگر که می‌تواند ما را در رسیدن به خودکفایی کمک نماید.
آیا خودکفایی تنها به مسایل اقتصادی خلاصه می‌شود؟
خودکفایی یا هم عدم نیاز به منابع و دست داشته‌های دیگران تنها به مسایل مالی و اقتصادی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در ابعاد مختلف به گونۀ متفاوت تعریف می‌شود.
اگر خودکفایی را در چوکات اقتصاد مطالعه نماییم، عبارت از تولیدات امتعه و خدمات مورد ضرورت در داخل یک کشور جهت رفع نیازمندی‌ها و برطرف‌ساختن معضلات ناشی از وابسته‌گی، با در نظرداشت فرضیه مزیت نسبی است.(2)
به این معنی که ما در بخش‌های مختلف افتصادی به کمک و حمایت دیگران نیاز نداشته باشیم و این زمانی امکان‌پذیر است که برق ما از منابع آبی داخلی تأمین شود، صادرات ما روبه افزایش باشد، میزان تولیدات ناخالص داخلی (GDP) ما نسبت به سال‌های قبل بیشتر شود، تعداد شرکت‌های تولیدی و خدماتی فعالیت‌های خود را گسترش دهد، از کالاهای وارداتی خودداری نموده و تولیدات داخلی و استفادۀ آن را جز از واجبات و مسؤولیت‌های خود بدانیم، که این امر سبب می‌شود از یک طرف تاجران و سرمایه‌گزاران ما تشویق شده و میزان تولید شان را افزایش می‌دهد و از طرف دیگر این شرکت‌ها برای تولید کالا و خدمات خود تعدادی زیادی از افراد را استخدام می‌نماید، که نتیجۀ آن تأثیر مستقیم بالای فروشات و عرضۀ خدمات داشته و همچنان میزان مهاجرت‌ها را کاهش می‌دهد.
اگر خودکفایی را در بعد سیاسی و نظامی مطالعه نماییم به این معنی که ما خود را همگام با پیشرفت‌های نظامی و سیاسی عصر حاضر آماده کرده‌ایم و یا هم در دفاع از خط‌مشی سیاسی و سرحدات کشور خود آماده هستیم. پس در کل می‌توان گفت که خودکفایی سیاسی به این معنی که هیچ نوع خطر نظامی و تهدیدات سیاسی در زمینه وجود ندارد.
اگر خودکفایی را در بعد علمی و ثقافی مطالعه نماییم، در صورتی ممکن است که زمینۀ آموزش و تعلیم برای همه اقشار در تمام نقاط کشور مساعد بوده و فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی در میان جوانان گسترش یافته باشد، سیمنارها و ورکشاپ‌ها برای آگاه‌سازی و بلند رفتن سطح زنده‌گی مردم دایر گردیده و پدیدۀ تعصب در میان اقوام مختلف وجود نداشته باشد، همه در پیشبرد امور کاری خود احساس مسؤولیت نموده، علما و دانشمندان از احترام و جایگاه خاصی برخوردار باشند، منابع تعلیمی و تحصیلی بروز و حلال مشکلات و خواسته‌های امروز باشد، دروازۀ کتابخانه‌ها باز و فضای مناسب برای مطالعه و تحقیق ایجاد گردد، شگاف و تفاوت‌هاییکه درمیان طلاب مدارس، مکاتب و دانشگاه‌ها وجود دارد و حس بدبینی را در میان این دو قشر ایجاد کرده‌است، محو گردد.
اگر خودکفایی را در دایرۀ طبی و روانی مطالعه نماییم، پس از ما می‌طلبد که درین بخش نهایت تلاش خود را انجام دهیم تا داکتران متخصص در علم طبابت داشته باشیم و اگرضرورت احساس می‌شد که در یک بخش افراد متخصص و کار آزموده نداریم، باید جهت فراگیری بیشتر علوم طبی، جمعی از داکتران خود را در کشورهای مختلف بفرستیم تا دیگر نیازی نباشد که مریضان ما جهت تداوی به بیرون از کشور بروند.
خودکفایی از منظر دین:
خودکفایی و عدم وابسته‌گی پدیده‌ای است خوشایند که همه ملت‌ها و جوامع دوست دارند که در تمام بخش‌ها نیازهای خود را خود رفع نمایند تا از فرمان و سلطۀ دیگران در امان باشد، بناءً فرمان الهی برای امت اسلامی و حکام مسلمان این است که (وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‌ءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ)
«برای (مبارزه با) آنان تا آنجا که می‌توانید نیروی (مادی و معنوی) و (از جمله) اسپ‌های ورزیده آماده سازید، تا بدان (آماده‌گی و ساز و برگ جنگی) دشمنِ خدا و دشمن خویش را بترسانید و کسان دیگری جز آنان را نیز به هراس اندازید که ایشان را نمی‌شناسید و خدا آنان را می‌شناسد. هر آنچه را در راه خدا (از جمله تجهیزات جنگی و تقویت بنیۀ دفاعی و نظامی اسلامی) صرف کنید، پاداش آن به تمام و کمال به شما داده می‌شود و هیچ گونه ستمی نمی‌بینید».
این آیه دستور آماده‌باش همه‌جانبۀ مسلمانان در برابر دشمنان و تهیۀ هرنوع سلاح، امکانات، وسایل و شیوه‌های تبلیغی حتی شعار و سرود را می‌دهد که رعایت این دستورات سبب هراس کفار از نیروی رزمی مسلمانان می‌شود.(3)
نکته‌های آیۀ فوق در جهت خودکفایی:
- مسلمانان باید آماده‌گى رزمى کامل، از نظر تجهیزات، نیروی بشری و… داشته باشند.
- هدف از آماده‌گى نظامى، حفظ مکتب، وطن… وغیره موارد می‌باشد.
- دولت باید حدّاکثر توان خود را براى تأمین بودجۀ دفاع از نظام اسلام و ترسانیدن دشمنان خدا اختصاص دهد.
- در هر زمان، پیشرفته‌ترین امکانات رزمى را براى دفاع آماده کنید و از هیچ چیز فروگذار نکنید، چه قدرت سیاسى و نظامى، چه امکانات تبلیغى و تدارکاتى.
- به امکانات امروز قانع نباشید و تجهیزات نظامى و دفاعى را تا مرز تهدید دشمنان گسترش دهید.
حدیث:
پیامبر اکرم ( صلی الله علیه وسلم ) میفرماید: (الْیدُ الْعُلْیا خَیرٌ مِنْ الْیدِ السُّفْلَی)؛ در این حدیث پیامبر (صلی الله علیه وسلم) به مسلمانان تذکر می‌دهند که دست بالا (کسی که کمک می‌کند) بهتر است از دست پایین (کسی‌که کمک را دریافت می‌کند).(4)
این حدیث ما را در جهت خود کفایی و عدم وابسته‌گی به دیگران در ابعاد مختلف رهنمایی می‌کند؛ بدین معنا که همیشه مسلمان باید دست دهنده داشته باشد تا از فرمان و سلطۀ دیگران در امان باشد.
عَنْ أَبی هُرَیْرَهَ – رضی الله عنه – قَاْلَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ – صلى الله علیه وسلم -: «المُؤْمِنُ الْقَوِیُّ خَیْرٌ وَأَحَبُّ إِلَى اللهِ مِنَ المُؤْمِنِ الضَّعِیفِ» از ابوهریره رضی‌الله عنه روایت است که: پیامبر اکرم ( صلی الله علیه وسلم ) فرمودند: «در نزد خداوند متعال مؤمن قوی و نیرومند از مؤمن ضعیف بهتر و محبوب‌تر است»(4).
داستان عبدالرحمن بن عوف (رض):
داستان عبدالرحمن بن عوف(رض) این مسأله را به صورت واضح به ما بیان می‌کند؛ وقتی‌که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) میان مهاجرین و انصار پیمان برادری بستند، بین عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی ربیع پیمان اخوت برقرار گردید، سعد به برادر مهاجرش (عبدالرحمن) گفت: برادر! من ثروتمندترین اهل مدینه هستم، دو باغ دارم و دارای دو زن هستم، ببین هرکدام از باغ‌ها را می‌پسندی برای خودت بردار و هر یک از زنانم را پسند نمودی من او را طلاق می‌دهم و به عقدت درآور. عبدالرحمن به برادرش گفت: مال و خانوادهات مبارکت باد، ولی بازار را به من نشان ده، که من نمیخواهم بار دوش دیگران باشم(5).
دریچه‌های رسیدن به خود کفایی:
خودکفایی نه تنها به این گفته می‌شود که یک کشور تمام ضروریات اقتصادی خود را در داخل تهیه کند و در داخل به مصرف برساند؛ بلکه هرگاه یک کشور قادر باشد که میزان واردات و صادرات خود را در یک حد تعادل حفظ کند، به خودکفایی کامل رسیده است. در شرایط کنونی برای رسیدن به خودکفایی اقتصادی می‌توان ازین راهکارها استفاده نمود:
۱ – افزایش تولیدات داخلی:
اساسی‌ترین معیار سنجش عمل‌کرد اقتصادی یک کشور، تولید ناخالص داخلی (GDP) سالانۀ آن است که بر اساس آن، درجۀ رشد و انکشاف یک کشور سنجش و ارزیابی می‌شود.
۲– حمایت از تولیدات داخلی:
امروز پیشرفت صنایع یکی از شاخص‌های اساسی انکشاف و تکامل در جهان مدرن محسوب می‌شود و اندازه پیشرفت آن جایگاه هر کشور را در شمار کشورهای توسعه‌یافتۀ جهان تثبیت می‌کند. درصد سهم صنایع در تولید ناخالص داخلی یکی از شاخص‌های سنجش آن است. باید تذکر داد که جریان انکشاف صنایع مانند هر پدیدۀ دیگر از یک نقطه آغاز شده و به شکل تدریجی پروسۀ تکامل را پیموده است. این انکشاف توسط دولت‌ها بر اساس سیاست‌های اقتصادی، در چوکات سیاست صنعتی و در مراحل معین توأم با سیاست‌های حمایتی (مجموعه تدابیری است که دولت برای حمایت از تولیدات داخلی در مقابل رقابت محصولات خارجی در پیش می‌گیرد)، انجام شده است.
و همچنان مصرف تولیدات داخلی از سوی مردم به معنای استقبال و حمایت از این تولیدات است. استفاده از تولیدات داخلی وظیفۀ جمعی است و تا جایی که بدیل وجود داشته باشد، نباید به کالاهای خارجی اجازه ورود به کشور داده شود. با این همه، اعتماد سازی برای تولیدات داخلی شرط اساسی محسوب می‌شود.
۳ – مدیریت واردات:
یکی از شاخص‌های مهم به خاطر رسیدن اقتصاد کشور به خودکفایی، مدیریت واردات است که همواره مورد توجه سیاست‌گذاران و تحلیل‌گران اقتصادی بوده است. محدودیت‌های غیرتعرفه‌ای، محدودیت‌های تعرفه‌ای و تعدیل نرخ ارز از مهم‌ترین ابزارهای مدیریت واردات است.(۶)
جامعه‌ای خودکفا:
با توجه به معیارها و شاخصه‌های ذکر شده می‌توان گفت که جامعه خودکفا به جامعه‌ای گفته می‌شود که بتواند نیاز مندی‌های خود را در حد بالایی از رفاه تولید کند و ناگزیر به وارد کردن کالا از خارج نباشد. البته ممکن است ترجیح دهد که بعضی از نیازهای خود را از خارج تأمین کند، به این سبب که هزینۀ تهیه آن در داخل بیشتر می‌شود و با وارد کردن آن جامعه می‌تواند امکانات خود را در راه مفیدتری به کار گیرد، دراین صورت با خودکفایی ناسازگار نیست، زیرا جامعه قدرت لازم برای تولید آن کالا را دارد. دراین تعریف بیان شده است که جامعه‌ای که توانایی تأمین نیازمندی‌های خود را در سطح عالی رفاه داشته باشد، آن جامعه خود کفا است، زیرا در خودکفایی توانمندی و اقتدار نهفته است.(۷)
واژه‌های کلیدی:
جامعه، اقتصاد، خودکفایی، تولید، حمایت
منابع و مآخذ:
- {com- دکتور هلاکویی}.
- { https://afghanistan-iim.com/}.
- {«60 سوره انفال» مصطفی خرم دل. ص 448»}.
- ahlesonnat.com} – بخاری، ۱۵۸۶ و مسلم، ۱۷۱۵٫ }.
- {net}.
- {Afghanistan-iim.com}.
- {hawzah.net}.
